Ogólnopolski Dzień Walki z Depresją – Q&A z Dominiką Kaczmarek

Ogólnopolski Dzień Walki z Depresją jest znakomitą okazją do podkreślenia znaczenia edukacji społecznej na temat rozpoznawania symptomów depresji i wypalenia zawodowego oraz promowania ogólnego zdrowia psychicznego.

Sektory medyczny i farmaceutyczny odgrywają kluczową rolę w podnoszeniu świadomości społecznej na temat tych zagadnień, wspierając jednocześnie rozwój nowatorskich terapii i leczenia farmakologicznego. W związku z tym, w tym ważnym dniu, zdecydowaliśmy się opublikować wywiad, który dedykujemy naszym czytelnikom.

Q&A: 

1. Jakie są najczęstsze przyczyny depresji w kontekście współczesnego społeczeństwa? 

Odpowiedź wcale nie jest oczywista, a mówiąc o depresji trudno stworzyć jednoznaczną i uwspólnioną “check listę” przyczyn jej powstawania. Zacznijmy od tego, że kiedy rozmawiamy o przyczynach depresji, mamy na myśli dwie kategorie. Pierwsza z nich to źródła biologiczne takie jak przyczyny genetyczne, zaburzenia w zakresie neuroprzekaźnictwa, zaburzenia regulacji hormonalnej czy specyficzne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. W drugiej kategorii mamy czynniki psychologiczne. Tu mówimy o indywidualnych uwarunkowaniach funkcjonowania psychologicznego, które tworzą specyficzną podatność na wystąpienie depresji. Czym są te “uwarunkowania”? Zgodnie z jedną z koncepcji psychologicznych (Beck A.) może być to określony sposób myślenia, który leży u podłoża wystąpienia depresji. Schemat myślenia obejmuje wtedy negatywną ocenę samego siebie (umiejętności, zdolności), negatywną ocenę zdarzeń z przeszłości i chwili obecnej oraz negatywne przewidywania dotyczące przyszłości. Taki sposób funkcjonowania będzie leżał u podłoża zaburzenia nastroju w postaci depresji. Jest to jeden z wielu przykładów wyjaśniających psychologiczny mechanizm depresji. Oczywiście czynniki mogą ze sobą współwystępować. Ważne jest również indywidualne doświadczenie każdej osoby. Samotność, izolacja, kontekst rodzinny, sytuacja w pracy, trudne czy traumatyczne doświadczenia, kontekst społeczny, sytuacja polityczna – i moglibyśmy tak dalej wymieniać – wszystko to może stworzyć podłoże i stanowić czynnik ryzyka wystąpienia depresji. Współczesny człowiek po prostu wchodzi do gabinetu ze swoją indywidualną historią i to w tej historii szukamy przyczyn. 

2. Jakie są obecnie najskuteczniejsze metody leczenia depresji, i w jakim stopniu współpracują ze sobą branże medyczna i farmaceutyczna w tym obszarze? 

Obecnie najwięcej mówimy o dwutorowym leczeniu depresji, czyli farmakoterapia plus psychoterapia. Można spotkać się z określeniem, że dostępne metody leczenia farmakologicznego pozwalają na skuteczne leczenie objawowe, nie przyczynowe. Oznacza to, że niwelując objawy, jakość życia osoby z depresją może ulec poprawie, jednak przyczyny pojawienia się depresji wciąż pozostają zachowane lub są nieprzepracowane. Oddziaływanie dwutorowe może stworzyć największe szanse na zmianę. Wsparcie farmakologiczne, a do tego przestrzeń, w której możemy obejrzeć siebie i swoją historię, a więc przepracować swoje doświadczenia, daje największe szanse na wyjście z depresji. 

3. Jak ważna jest personalizacja terapii farmakologicznej w leczeniu depresji i jakie są perspektywy w tym obszarze? 

W tym zakresie psychiatrzy mogą mieć największą wiedzę i doświadczenie. Różne leki przeciwdepresyjne mają różne mechanizmy działania. Mechanizmy te koncentrują się wokół zróżnicowanych obszarów neuroprzekaźnictwa. Osoba będąca w farmakoterapii otrzymuje lek, na który zareaguje w określony dla siebie sposób. Regularne wizyty stanowią podstawę do monitorowania sytuacji, czy lek został właściwie dobrany, czy występują skutki uboczne, jak czuje się osoba z depresją, czy obserwuje zmiany. Z jednej strony istotne jest zaangażowanie osoby chorej, stawianie się na wizytach i relacjonowanie obserwowanych zmian. Z drugiej strony – ogromne znaczenie ma wiedza lekarza, otwartość na pacjentów i uważność na nich, co pozwoli na maksymalizowanie oferowanego wsparcia. 

4. W jaki sposób psychoterapia i farmakoterapia uzupełniają się w procesie leczenia depresji? 

Ponownie wspomnę o dwutorowym leczeniu. Farmakoterapia oddziałuje na to, co w ciele, co biologiczne. Psychoterapia z kolei to moment przyjrzenia się mechanizmom psychologicznym i indywidualnym przeżyciom wewnętrznym danej osoby, również tym przeżyciom, które wynikają z sytuacji zewnętrznej. Farmakoterapia i psychoterapia razem tworzą największe możliwości wsparcia osoby z depresją. Zarówno farmakoterapia i psychoterapia to proces. Z jednej strony proces doboru właściwego leku, monitorowanie jego wpływu, regulowanie dawki. Z drugiej strony proces przyglądania się sobie, przepracowania i kolejnymi krokami dążenia do zmiany. Każdy z tych procesów wymaga czasu. Istotną rolę odgrywa tu również gotowość osoby pacjenckiej do sięgnięcia po pomoc. Gotowość, która w trakcie procesu również może być zmienna. Psychoterapia to ostatecznie spojrzenie na wszystkie swoje kawałki – trudne, przykre, kruche, ale też dobre, wzmacniające. Nie jest to ani łatwe ani szybkie. Może wpływać na gotowość i zaangażowanie w proces. Dlatego ważne jest, aby dana osoba miała możliwie największe wsparcie specjalistyczne, dzięki któremu będzie w stanie pomóc sobie w przechodzeniu przez depresję. 

5. Czym jest wypalenie zawodowe i jakie są jego główne symptomy oraz różnice w porównaniu do depresji? 

Wypalenie zawodowe możemy odnaleźć w aktualnej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD – 11. Co ważne, wypalenie zawodowe nie jest określane jako choroba, a syndrom wynikający z przewlekłego stresu w miejscu pracy, który nie został skutecznie opanowany czy zarządzany. Charakteryzuje się trzema wymiarami: (1) poczuciem wyczerpania i spadku energii (2) zwiększonym dystansem psychicznym do wykonywanej pracy lub poczuciem negatywizmu i cynizmu w stosunku do wykonywanej pracy (3) poczuciem nieskuteczności i braku spełnienia zawodowego. 

Co w ciele może obserwować osoba z wypaleniem zawodowym: bóle głowy, zaburzenia snu, zmienność wagi, wzmożona podatność na zachorowania, zmęczenie fizyczne. A co w obszarze funkcjonowania emocjonalnego i relacyjnego? Dystansowanie się, obojętność na ludzi, spadek poczucia własnej kompetencji, trudności w radzeniu sobie z wymaganiami, poczucie bezsensu i rezygnacji, poirytowanie, znużenie, niechęć do chodzenia do pracy. 

Wątek różnicowania wypalenia zawodowego i depresji nie jest jednak czymś łatwym do określenia. Różnorodne badania i analizy pokazują silny związek między wypaleniem a depresją. Powstaje więc pytanie, czy właściwym jest wyodrębnianie wypalenia jako osobnego konstruktu, czy może jest to rodzaj depresji. W ICD – 11 wypalenie określane jest jako syndrom zawodowy, depresja natomiast jest zaburzeniem. Możemy więc wnioskować, że jeśli w miejscu pracy pracownik doświadcza przewlekłego stresu, a środki zaradcze nie zostaną w porę podjęte, może stanowić to czynnik ryzyka wystąpienia depresji. Niektóre badania koncentrują się z kolei na pokazaniu dominującej emocji. Przy wypaleniu zawodowym miałby być to gniew, przy depresji – emocje z zakresu poczucia winy. Jeszcze inni badacze zwracają uwagę, że wypalenie dotyczy obszaru pracy, a pozostałe obszary życia pozostają bez zmian. 

6. Jakie strategie mogą być stosowane do zapobiegania wypaleniu zawodowemu, szczególnie w branży medycznej i farmaceutycznej? 

Mówiąc o wypaleniu zawodowym, intuicyjnie możemy zadawać sobie pytanie, co zadziało się w tej osobie, że pojawił się syndrom wypalenia. I faktycznie, do wypalenia zawodowego mogą przyczyniać się czynniki indywidualne. Do tej grupy zaliczyć możemy niską samoocenę, poczucie braku kontroli, poczucie braku kompetencji, niepewność czy też dążenie do perfekcjonizmu. Poza czynnikami indywidualnymi, źródeł ryzyka wypalenia możemy poszukiwać również w czynnikach interpersonalnych. Jakość relacji w miejscu pracy, panująca atmosfera, konflikty, rywalizacja, brak zaufania do współpracowników czy pracodawcy – to także może tworzyć ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego. I ostatnia grupa – czynniki organizacyjne, wymienione na końcu, jednak często stanowiące główne źródło różnorodnych trudności wśród pracowników. Mała przejrzystość zasad, wysoka zmienność wymagań wobec pracownika, nieadekwatne zarobki, trudności w komunikacji w obrębie miejsca pracy, ograniczone możliwości rozwojowe, system wartości organizacji/korporacji/placówki sprzeczny z wartościami danej osoby – to także może wpływać na pojawienie się wypalenia zawodowego. 

Dlaczego o tym mówię? Tworzenie strategii wsparcia nie może przebiegać w oderwaniu od możliwych czynników ryzyka wystąpienia wypalenia zawodowego. Badaczka wypalenia zawodowego, Christina Maslach, zwraca uwagę, że wypalenie zawodowe powinno być sygnałem alarmowym dla organizacji do diagnozy sytuacji w miejscu pracy. Jak funkcjonuje firma? Jakie są zasady? W jakich warunkach pracują osoby zatrudnione? Jaka atmosfera panuje w zespole? Jak rozdzielane są zadania? To jedne z wielu pytań, jakie osoby zarządzające powinny sobie zadawać. Podchodzenie z dużą uważnością do zatrudnionego zespołu, monitorowanie samopoczucia w miejscu pracy, dbanie o właściwe, adekwatne warunki pracy, budowanie wzajemnego zaufania to coś, co może pomóc pracodawcom, a co za tym idzie – zespołowi, przy przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu. 

W indywidualnym doświadczeniu ważne jest, jak dana osoba radzi sobie ze stresem. Co może być wspierające? Uważność na siebie i swoje przeżycia, rozwijanie wiedzy i kompetencji zawodowych, dbanie o zdrowie psychiczne i fizyczne, sięganie po specjalistyczną pomoc, wspierające otoczenie, dbanie o relaks i odpoczynek, podążanie za wyznawanymi wartościami. 

7. W jaki sposób instytucje i organizacje mogą wspierać swoich pracowników w zapobieganiu depresji i wypaleniu zawodowym? 

Planowanie konkretnych działań zależy od specyfiki danego miejsca pracy, natomiast pracodawcy mogą kierować się kilkoma ogólnymi wskazówkami. Pracownicy reagują na określone warunki pracy, tak więc ważne jest przede wszystkim monitorowanie działań własnych kadry zarządczej instytucji czy organizacji. Do przykładów działań należą między innymi powierzanie zadań adekwatnych do zajmowanego stanowiska i posiadanych kompetencji, konstruktywny feedback, tworzenie możliwości rozwoju zarówno wiedzy i umiejętności na stanowisku, jak i kompetencji miękkich, adekwatne wynagrodzenie, tworzenie kultury zaufania i partnerstwa, budowanie ciepłej i wspierającej atmosfery w zespole, zarządzanie konfliktami. Istotną kompetencją jest uważność na potrzeby osób pracujących, monitorowanie samopoczucia w zespole. 

Na co jeszcze warto postawić w instytucji czy organizacji? Na tworzenie sieci wsparcia nie tylko w obrębie placówki, ale także poza nią. Coraz więcej firm decyduje się na stworzenie lub dołączenie do programów, w ramach których dla pracowników dostępne są konsultacje z psychologami czy psychoterapeutami, a także – psychiatrami. Dzięki temu dana osoba może w stosunkowo niedługim czasie umówić się na wizytę i porozmawiać ze specjalistą o trudnościach czy wyzwaniach, z jakimi się mierzy. 

Szkolenia dla zespołu to również obszar, w którym można upatrywać szansy na wsparcie. Nie tylko poszerzanie wiedzy czy zdobywanie kompetencji zawodowych przyczyniają się do poczucia sukcesu w pracy. Właściwie dobrane szkolenia mogą tworzyć przestrzeń do budowania więzi w zespole czy pogłębiania kompetencji miękkich. 

8. Jak ważna jest edukacja społeczeństwa na temat depresji i wypalenia zawodowego? 

Dużo słyszymy o tym, że depresja jest jednym z najpoważniejszych zaburzeń, o tym, że może stać się najczęściej diagnozowaną jednostką chorobową. Coraz więcej mówimy o wypaleniu zawodowym i o strategiach jego zapobiegania. Edukacja społeczeństwa pozwala przyjrzeć się tym stanom. Pozwala obejrzeć je z różnych stron i odkryć ich oblicza. Osobę z depresją stereotypowo wyobrażamy sobie jako smutną, spowolnioną, dla której codzienność jest widocznym wyzwaniem. Zwiększanie świadomości pozwala jednak na zatrzymanie się nad tym na dłużej. Pozwala na uświadomienie, że znamy tylko niewielki wycinek cudzego życia, który ktoś chce nam pokazać, a reszta jest głęboko ukryta. Edukacja pozwala zwrócić uwagę, że zaburzenia mają różne twarze i tak na przykład pod przykrywką uśmiechu, zadowalania innych, pomagania i poczucia humoru może kryć się trudna historia. Dzięki coraz większej świadomości możemy stać się wrażliwsi i bardziej uważni na siebie oraz na innych. 

9. W jaki sposób branża farmaceutyczna i medyczna mogą przyczyniać się do zwiększenia świadomości na temat tych problemów? 

W skrócie – edukować, dostarczać rzetelne informacje, promować zdrowie psychiczne i fizyczne, podejmować akcje profilaktyczne zwiększające świadomość, angażować się w działania, które docelowo mogą pozwolić na zwiększenie dostępu np. do określonych leków. 

10. Jakie są obiecujące kierunki badań nad nowymi metodami leczenia depresji? 

W zakresie farmakoterapii najwięcej do powiedzenia mogą mieć jednak lekarze psychiatrzy. Ze swojej działki mogę powiedzieć, że badania i analizy pozwalają na potwierdzenie skuteczności psychoterapii. Niektóre określone nurty psychoterapeutyczne posiadają więcej dowodów na efektywność terapii depresji. Jednocześnie pamiętajmy, że jest to indywidualny proces sięgający różnych naszych kawałków, dlatego istotny jest dobór terapii dopasowanej do siebie. 

Na pytania odpowiedziała mgr Dominika Kaczmarek – psycholożka po 5-letnich studiach stacjonarnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, które ukończyła ze specjalnościami seksuologia kliniczna oraz organizacja środowiska uczenia się. Psychoedukatorka, socjoterapeutka w trakcie certyfikacji w ramach Psychodynamicznego Studium Socjoterapii i Psychoterapii. Zajmuje się terapią psychologiczną dzieci i nastolatków, wspiera również ich rodziców w pokonywaniu wyzwań wychowawczych. Dominika prowadzi poradnictwo oraz spotkania psychoedukacyjne dla rodziców. W gabinecie pracuje z różnymi pytaniami i wątpliwościami. Często dotyczą one nie tylko kompetencji wychowawczych, ale też rozumienia siebie i poszukiwania wsparcia czy rozwiązań. Dominika organizuje również zajęcia warsztatowe i psychoedukacyjne wzmacniające różnorodne kompetencje emocjonalne czy relacyjne. Szczególne miejsce w jej zawodowym życiu zajmują kobiety, które doświadczają macierzyństwa – to dla nich tworzy przestrzeń do rozmowy i pracy z własnym doświadczeniem.

Dominika jest pracownikiem kliniki V-Med Clinic Poznań (link), specjalizującej  się w kompleksowym wsparciu diagnostycznym i terapeutycznym całej rodziny, zajmującej się holistycznym podejściem do pacjenta.